‘Bửu Sơn kỳ hương’ – những phận đời tao loạn

“Bửu Sơn Kỳ Hương” nghĩa là “Hương lành núi báu”, được Phật thầy Tây An (tục danh là Đoàn Văn Huyên) chọn đặt tên cho một tôn giáo do ông sáng lập vào thế kỷ 19 tại vùng Thất Sơn (Bảy Núi) của tỉnh An Giang.

Tác phẩm của Lý Lan kéo dài từ thế kỷ 19 sang 20, đan xen câu chuyện của những nhân vật hư cấu và bóng dáng những nhân vật có thật trong lịch sử như Lê Văn Duyệt, Lê Văn Khôi, Phan Thanh Giản, Trương Vĩnh Ký, Tôn Thọ Tường, Taberd, Paulus Huỳnh Tịnh Của.

Không gian tác phẩm trải dài từ vùng đất Biên Hòa (Đồng Nai) đến Sài Gòn, Đề Ngạn (Chợ Lớn), Châu Đốc (tỉnh An Giang), cho thấy một Nam kỳ lục tỉnh của thời quá vãng với biến động lịch sử. Ở đó, phận người trở nên chênh vênh, như chiếc lá bị cuốn bay trong cơn gió lốc tao loạn của thời cuộc.

Bốn thế hệ của một gia tộc người Hoa họ Huỳnh với thương hiệu Phước Xuân Đường chính là chứng nhân của thăng trầm, thịnh suy cuộc đởi trước những đổi thay của xã hội.

“Tôn giáo xách tay” Bửu Sơn Kỳ Hương là nền để Lý Lan triển khai những tình tiết, từ biến động lịch sử, chuyện làm ăn, những mối tình, sinh hoạt đời thường đến những cuộc khởi nghĩa, hòa quyện màu sắc huyền thoại của vùng Thất Sơn. Đó cũng là cái nền vững chãi thể hiện tinh thần nhập thế của một vị Phật Thầy gắn việc hành đạo với cứu người, giúp đời, yêu nước và chống giặc ngoại xâm.

Mỗi nhân vật, dù hư cấu hay có thật trong lịch sử, đều có những cách thể hiện tình yêu nước riêng, thậm chí trái ngược nhau. Nhưng việc họ làm đều hướng đến tinh thần nhập thế, nhân nghĩa, bác ái, bao dung – những tín điều là giáo lý của Bửu Sơn Kỳ Hương.

Tác phẩm đánh dấu sự vượt thoát của Lý Lan khỏi những đề tài quen thuộc suốt mấy chục năm qua của chị – một sự vượt thoát vừa lạ vừa quen.

Lạ vì nhà văn tự thử thách bằng việc sáng tác một tiểu thuyết mang màu sắc tự sự, với những sự kiện lịch sử, tôn giáo, những nét văn hóa, phong tục tập quán của vùng đất phương Nam một thời còn nhiều góc khuất và nhiều tranh cãi.

Quen vì nhà văn đã chọn điểm tựa từ góc nhìn của một gia tộc người Hoa bốn thế hệ. Đề tài cuộc sống người Hoa với những bước chân “minh hương” trên “Đất khách” (tên một tác phẩm khác của nhà văn Lý Lan) luôn trở đi trở lại nhiều lần trong các tác phẩm. Quen vì vẫn là ngôn ngữ kể chuyện chậm rãi, trong trẻo, phiêu nhiên và bình thản, nhưng trĩu nặng nỗi đời, tình người.

Sự lạ và quen ấy giúp nhà văn Lý Lan, sau một thời gian vắng bóng trên văn đàn, đã quay lại với giải thưởng cho tác phẩm văn xuôi hay nhất năm 2022 (Hội Nhà văn Việt Nam), cùng sự đón nhận của độc giả.

Tại hội thảo khoa học Đoàn Minh Huyên và đạo Bửu Sơn Kỳ Hương, tỉnh Đồng Tháp tổ chức năm 2000, nhà nghiên cứu Đỗ Thái Đồng từng nhắc đến khái niệm “tôn giáo xách tay” để chỉ một số tôn giáo ở Nam Bộ. Khái niệm này nhấn mạnh đến sự đơn giản hóa các thể thức trong tín ngưỡng và tôn giáo ở Nam Bộ. Sự đơn giản và thuận tiện ấy xuất phát từ cách sống của người vùng này, vốn là những lưu dân đi mở đất.

Ở cái thuở ban đầu, họ vẫn còn phiêu bạt đó đây để tìm cho mình một chỗ trú chân thích hợp. Trong điều kiện đó, mọi thứ cần phải đơn giản, gọn nhẹ, kể cả tín ngưỡng, tôn giáo. Tín ngưỡng tôn giáo với người dân Nam Bộ không phải là sự ràng buộc khắt khe. Họ đến với tín ngưỡng, tôn giáo không hẳn chỉ vì giáo lý mà như tìm về chỗ dựa để vững lòng khi phải đối diện một thiên nhiên còn hoang sơ cùng những tao loạn của thời cuộc.

Các nhà nghiên cứu cho rằng khi tôn giáo truyền thống vào Nam Bộ, cư dân ở đây đã có sự “tái cấu trúc” lại tín ngưỡng tôn giáo cho phù hợp với điều kiện, môi trường sống của mình. Sự tái cấu trúc này khiến cho những “tôn giáo xách tay” ở Nam Bộ mang tinh thần nhập thế rõ nét, cùng với sự cởi mở, không chấp niệm, sẵn lòng đón nhận cái mới. Bửu Sơn Kỳ Hương chính là một “tôn giáo xách tay” như thế.

Xem thêm:
Lý Lan – người đàn bà hồn nhiên với chữ

Hà Thanh Vân